بررسی روان شناسی دین در 4 مکتب

روانشناسی دین همانطور که میدانیم شاخه ای از روانشناسی است. یعنی در همان بافت و پارادایمِ روانشناسی تعریف می شود

اما روانشناسی دینی، نوعی از روانشناسی است. یعنی یک مکتب ویژه می شود. روانشناسی می تواند مکاتب مختلفی داشته باشد. مثلاً می توانیم روانشناسی شناختی داشته باشیم؛ یا روانشناسی روان تحلیل گری داشته باشیم، یا روانشناسی که رفتارگراها دارند. مکاتب مختلفی در روانشناسی داریم. روانشناسی دینی هم می تواند یک مکتب در عرض آنها و بدیل آنها باشد. یعنی کل روانشناسی می تواند در کنارش یک مکتب دیگری داشته باشد، مثل روانشناسی دینی. که مثلاً یکی از مصادیق آن روانشناسی اسلامی باشد. که با یک نگرش دینی عمل می کند؛ یعنی کل روانشناسی را از پایه و بنیان تا شاخه ها و میوه های، این درخت روانشناسی بر پایة دیدگاه ها و مبانی دینی می سازند که در حقیقت باید در مبانی ما خیلی دقت شود. مبانی معرفت شناسی ، مبانی هستی شناسی ، مبانی انسان شناسی ، مبانی دین شناختی و ارزش شناختی همة اینها در ساختمانی که داریم بنیانش را بنا می گذاریم مؤثر است. این شد روانشناسی دینی. در روانشناسی دینی کاملاً روشن است که ما آن را از روانشناسی های معمولی تفکیک می کنیم. یعنی دربارة فرزند می خواهیم صحبت کنیم، در رابطه با خانواده، در رابطه با انگیزش، هیجان، رشد و سایر مسائل روانشناسی، مرتب و پیوسته باید پیش فرض هایمان را که دینی هستند در نظر بگیریم. این به طورکلی در رابطه با روانشناسی دینی. پس ما می توانیم مکتب دیگری در مقابل روانشناسی جدیدی که هست داشته باشیم که به آن روانشناسی دینی که یکی از مصادیق آن روانشناسی اسلامی است می گوییم.

اما روانشناسی دین اینطور نیست. روانشناسی دین می خواهد از همة پتانسیل و ظرفیت های روانشناسی موجود، برای شناخت دین و بررسی پدیده های دینی استفاده کند. حالا اینجا البته می تواند این گونه باشد که این روانشناسی دین، یکی از شاخه های روانشناسی موجود باشد یعنی از همان پیش فرض ها استفاده کند. مثلاً مکتب روانکاوی یا روان تحلیل گری فروید بیاید روانشناسی دین داشته باشد. همانطور که دارد. یعنی یکی از بخش های مهم در روانشناسی دین، نظریات فروید است. فروید در خصوص بررسی هایی که راجع به دین انجام داده است چهار کتاب دارد. وی بر اساس مبانی و پیش فرض های خودش که معتقد به روان تحلیل گری است و نه تنها یک دیدگاه سکولار، بلکه دیدگاه الحادی دارد. با آن دیدگاه آمده یعنی فرض کرده خدایی نیست. حالا با فرض عدم خدا، گفته است ما این پدیده ها ی دینی را چطور تبیین کنیم. این یک نگاه است، ولی در مقابلش دید دیگری هم وجود دارد مثلاً نگاه ویلیام جیمز که نگاه معتدلی است و به هیچ وجه الحادی نیست و خیلی از بحث ها به خصوص نیایش، یا تجربة دینی را تبیین می کند که کاملاً با مبانی ما سازگار است و می تواند قابل قبول باشد. به همین دلیل بله، درست است، می توانیم در آنجا هم براساس مبانی مختلف تبیین های مختلف داشته باشیم. منتها با تفکیکی که عرض شد؛ یعنی بین روانشناسی دینی و روانشناسی دین فرق بگذاریم

1. سنت انگلیسی- آمریکایی

رویکرد تجربی و حتی آزمایشگاهی به دین و نگاه توصیفی در مطالعات دینی، مهمترین ویژگی این سنت است. گالتون(Galton/1921-22) دانشمند انگلیسی، بنیان‌گذار روان‌شناسیِ تفاوت‌های فردی است و نخستین کسی است که از روش آماریِ همبستگی در این زمینه استفاده کرد.

استنلی هال(Hall/1924-44) از بنیان‌گذاران روان‌شناسی دین در آمریکا است. وی برای این منظور دانشکده روان‌شناسی دین در دانشگاه کلارک را تأسیس کرد.

جیمز لوبا(Leuba,J.H.) و ادوین استاربوک(Starbuck,E.D.) نیز از شاگردان برجسته هال هستند که بر مطالعه تجربه‌هایی چون ایمان‌آوری، دعا و حالات عرفانی با کاربرد روشهای پرسشنامه، مصاحبه شخصی، زندگی‌نامه‌های خودنوشت و دیگر روش‌های تجربی که قابل تجزیه و تحلیل، رده‌بندی و سنجش آماری‌اند، تأکید داشتند.

بیشتر سعی می کردند همان بحث های آزمایشگاهی و تجربة دینی را مدِّ نظر قرار دهند. بحث های سنجش برایشان خیلی مهم بود و نگاهشان بیشتر توصیفی بود؛ یعنی پدیده های دینی را بتوانند به صورت علمی، خوب توصیف کنند. این یک سنّت و نگاه است.

 

 

2. سنت آلمانی

در حالی که در آمریکا، عمدتاً روان‌شناسان، روان‌شناسی دین را پیشرفت دادند، در آلمان، این رشته بیشتر زمینه کار و در قلمرو بحث فیلسوفان و عالمان الهیات بود. این نوع دوم کارهایشان مقداری بیشتر جنبة تبیینی دارد و ابعاد عمیق ترِ دینداری انسان را بحث می کنند و با آن سر و کار دارند و نظریه های جدّی دارند که هم دیدگاه های منفی دارد و هم دیدگاه های مثبت.

برای مثال در آثار شلایر ماخر(Schleiermacher/1768-34)، دیدگاه روان‌شناختی در مقایسه با موضع الهیاتی، در درجه دوم اهمیت داشت.

ویلهلم وونت(Wundt,W. /1920-32) ، فروید(Fruied/56-1939) یونگ(Jung) و اریکسون(Ericson,E.) از دانشمندان این سنت هستند.

 

3. سنت فرانسوی

عمده مساعدت دانشمندان فرانسوی در زمینه روان‌شناسی دین، آثاری است که در حیطه روان‌شناسی مرضی عرضه کرده‌اند، اگر چه علاقه به بحث درباره ارتباط بیماری روانی با دینداری، در دو سنت دیگر نیز وجود داشته است، اما در فرانسه، برخی از بزرگترین آسیب‌شناسان قرن نوزدهم، توجه مستمری به این امر نشان داده‌اند. نگاه آن بیشتر نگاه مَرضی هست. یعنی بیماریهایی که در رابطه با پدیده های دینی به وجود می آید مثل وسواس، جن زدگی، ضعف روانی و مواردی از این قبیل را بررسی می کنند.

ژان مارتین شارکو (Charcot,J.M./93-25)، تئودور فلورنو(Flournoy,T./1920-54)، ژرژ برژه(Berguer,G./1945-73) و ژان پیاژه(Piajet, J./1980-96) از پیشروان این سنت به شمار می‌روند.

پس از این دوره با پیدایش مکتب رفتاری‌نگری(دهه 1930 تا 1960) در روان‌شناسی، عملاً روان‌شناسی دین در انزوا قرار گرفت و با افول مواجه گردید. زیرا تحقیق در مسائل دینی با روش تنگ‌نظرانه و محدود رفتاری‌نگری به ندرت میسر می‌شد. اما با از بین رفتن رفتاری‌نگری، دوباره روان‌شناسی دین مورد توجه جدی روان‌شناسان و دین پژوهان قرار گرفت و هم اکنون یکی از رشته‌های مورد توجه در دانشگاه‌های روان‌شناسی دنیا می‌باشد.

 

4. سنت روسیه

ادیان در روسیه متنوع اند، و قانونی مصوب ۱۹۹۷ مسیحیت، اسلام، بوداگرایی، و یهودیت را در تاریخ روسیه حائز اهمیت می‌داند. مسیحیت ارتدکس (زبان روسی: Праослаие Pravoslaviye) بزرگترین دین و دین سنتی روسیه است، که بر اساس قانونی مصوب ۱۹۹۷ بخشی از میراث تاریخی روسیه است.

کلیسای ارتدوکس روسی دین غالب در روسیه است. بیش از ۹۵٪ کلیساهای ارتدکس ثبت شده به کلیسای ارتدوکس روسی وابسته‌اند و تعداد کمتری کلیساهای ارتدکس دیگر هم وجود دارند.به هر روی اکثریت قاطع مؤمنین ارتدکس هر روزه به کلیسا نمی‌روند.

در اوت ۲۰۱۲ اولین ارزیابی جامعه شناسانه پیروان مذهبی در روسیه بر اساس خودشناسایی با اطلاعات ۷۹ تا ۸۳ درصد از اتباع فدرال روسیه منتشر شد.

از دانشمندانی که در این زمینه در کشور روسیه فعالیت کرده است و فرد مشهوری در این راستا می باشد میتوان به ایوان پاوولف اشاره کرد که تحقیقات و پژوهش های گوناگونی را در دهه اول قرن نوزدهم انجام داده است.

 

منابع :

 

1. قربانی، نیما، روان‌شناسی دین: یک روی‌آورد علمی چند تباری

2. سایت های اینترنتی ( پژوهشکده باقرالعلوم(ع) - سایت حوزه)